Foto: videostill NOS / Nederlandse Publieke Omroep
,,Als de angst zo groot is moeten we echt wel proberen zoveel mogelijk met één mond te praten.’’ Het is 19 maart 2020. Het coronavirus is net drie weken in Nederland, sinds een week officieel een pandemie en over vier dagen gaat het land voor het eerst in 75 jaar in lockdown. (Ministerie van Algemene Zaken, 2023) Volkskrant-hoofdredacteur Pieter Klok schuift aan bij Spraakmakers op Radio 1.
In het interview doet hij een opvallende uitspraak: ,,Als de angst in de samenleving groot is, vind ik het van belang dat we proberen het eens te worden en niet tegenstellingen uit te vergroten.’’ (Containment Nu, 2020) Achter het beleid zit immers een heel instituut, is zijn onderbouwing.
Dat is niet zo gek: we staan – nog onwetend – aan het begin van ‘de grootste crisis sinds tweede wereldoorlog’. Een dodelijk virus overstijgt het spanningsveld van de overheid, de democratie en de journalistiek als haar waakhond. (Trouw, 2022) ‘Samen krijgen we corona onder controle’ is het devies.
695 dagen later, 11 februari 2022. NIEUWSUUR: ‘Ministerie bemoeide zich met OMT-adviezen’. (Holdert, 2022) De vaderlandse pers buitelt over elkaar heen. Schande! En dat terwijl we er al die tijd heilig van overtuigd waren dat alle adviezen uit de koker van het – volkomen ondoorzichtige – OMT kwamen. Heeft de gevestigde Nederlandse journalistiek zich in coronatijd laten doodknuffelen?
Analyse
De coronacrisis was een uitzonderlijke periode. Die van veel beroepsgroepen – waaronder ook de journalistiek – een grote mate van flexibiliteit vergde. Waar journalisten gewend zijn afstand te bewaren tot een onderwerp, was dit ineens een stuk ingewikkelder. Het professionele afstand bewaren verschoof naar fysiek afstand bewaren. Iedereen was naast diens functie vooral burger. Met eigen leed, zorgen en verantwoordelijkheid. Zo ook de journalist.
In tijden van crisis zijn burgers geneigd hun heil te zoeken bij de zittende macht. ,,In tijden van crisis wenden mensen zich tot hun regeringen. En met de pandemie van het coronavirus lijkt het niet anders’’, schrijft Euronews in april 2020 in een analyse. (Euronews, 2020) Daarbij zijn hoger-opgeleiden geneigd meer vertrouwen te hebben in politieke instituties en de democratie in het algemeen. (Krouwel, 2021) Ervan uitgaande dat een groot deel van de journalisten hoog opgeleid is, de opleidingen voor journalist worden immers op met name hbo- en wo-niveau aangeboden, is aannemelijk dat dit proces zich ook bij een deel van de journalisten voltrok.
Daar valt wel tegenin te brengen dat journalisten in beginsel veelal wantrouwender zijn jegens de overheid dan de doorsnee burger. Kritisch denken en het controleren van de macht zijn immers hun vakgebied. Daarbij is de verhouding tussen politici en journalisten in de afgelopen decennia meer onder druk komen te staan. (Van Praag et al., 2010)
Desalniettemin is in de berichtgeving van de eerste coronamaanden duidelijk zichtbaar dat de journalistiek zich vastklampt aan de door de overheid uitgezette lijn. ,,Claims en besluitvorming werden de ene keer wel bevraagd (bijvoorbeeld: klopt het dat de GGD de testcapaciteit op orde heeft?), een andere keer niet (de verpleegzorg). (…) Dat redacteuren constateren dat ze toch wel (te) veel de bal volgden of zelf ook tijd nodig hadden om weer ‘aan’ te gaan in de journalistieke stand, is belangrijker, eerlijk en terecht.’’ (Vijf Maanden Coronaberichtgeving Door De NOS – NPO Ombudsman, n.d.)
Een ander voorbeeld is het gebrek aan mondkapjes voor verpleeghuispersoneel in het begin van de crisis. ,,Die hadden dat volgens het RIVM niet nodig omdat het contact met bewoners vluchtig of op afstand was. Als we één verpleegkundige hadden gesproken, had die ons gelijk kunnen vertellen dat dit klinkklare onzin was.’’ Dat concludeert Nu.nl-hoofdredacteur Gert-Jaap Hoekman in een reflectie.
Aan de andere kant stellen sommige journalisten dat de media wel degelijk haar werk goed heeft gedaan. Op de vraag of de Volkskrant kritisch genoeg is geweest, antwoordde hoofdredacteur Pieter Klok: ,,Dat vind ik moeilijk om over mezelf te zeggen. Ik vind natuurlijk van wel. Maar ik heb ook belangrijke lessen geleerd. Bijvoorbeeld dat je wetenschap nooit het beleid moet laten bepalen. De wetenschap is een heel zorgvuldige methode: voordat wetenschappers een mondkapje aanraden, willen ze onomstotelijk hebben bewezen dat het werkt. Maar moet je in tijden van crisis wel wachten tot iets onomstotelijk bewezen is?’’ Wat hem betreft is bestrijding in dat geval belangrijker dan zorgvuldigheid. (Ook Onze Eigen Hoofdredacteur Dacht Dat Het Allemaal Wel Mee Zou Vallen Met Corona, 2020)
Toch vinden veel journalisten dat de journalistiek tijdens de coronacrisis teveel bezig was met het verspreiden van overheidsbeleid en bij vlagen meer de schijn had van een doorgeefluik dan van een waakhond, wordt in de journalistiek breed gedragen. Zo zei politiek verslaggever bij BNR, Sophie van Leeuwen, in een interview bij Radio 1 over het begin van de crisistijd: ,,We hebben op dat moment niet echt heel erg kritisch ons werk gedaan. We deden een stapje terug met z’n allen.’’ (“‘Pers En Politici Hebben Tijdens Coronacrisis Niet Kritisch Genoeg Gewerkt,’” 2020)
In een debat in De Balie stelde NOS Nieuws-hoofdredacteur Giselle van Cann dat de NOS achteraf erg gefocust was op het beleid om vooral de ziekenhuizen en de ic’s te ontzien. (De Balie, 2022) In datzelfde debat vroegen Van Cann en NRC-hoofdredacteur René Moerland zich af of ‘de media wel voldoende vragen hebben gesteld over de weg die het kabinet uit de coronacrisis uitstippelde’. (Trouw, 2022)
Met het tekortschieten van de journalistiek in crisistijd komt hhaar geloofwaardigheid onder druk te staan. En dat heeft zichtbaar grote gevolgen. De kritiek op de media, die ‘een handpop’ zou zijn van de overheid, groeide. De journalistiek werd vaker en vaker in twijfel getrokken, het wantrouwen groeide. (Kaashoek, 2021)
Opvatting
Dit was de generale repetitie, en we zijn collectief afgegaan als een gieter. De Nederlandse journalistiek heeft in coronatijd gefaald in haar controlerende functie. Dat is de conclusie die ik achteraf bezien trek. Hoewel de verslaggeving in coronatijd mooie, journalistieke verhalen heeft opgeleverd en hoewel journalisten hun uiterste best hebben gedaan om de crisis goed te verslaan, is de uitkomst uiterst pijnlijk.
Dat er in eerste instantie werd gefocust op de berichtgeving is mijns inziens logisch. Want het was een uitzonderlijke tijd met uitzonderlijke problemen. Het ingewikkelde aan de rol van de journalist in deze situatie is dat je er plots zelf onderdeel van bent. Waar je als journalist normaal gesproken afstand kunt bewaren tot een onderwerp, zat je er nu middenin. Dat heb ik zelf in die tijd ook ervaren.
Het begin van de coronatijd was voor mij het moment dat ik écht het veld inging. Ik haakte af bij de online colleges, en ging in plaats daarvan verslag doen van de crisis. Door bij stadszender RTV Focus zes weken lang dagelijks een coronajournaal te maken was ik er intensief mee bezig. Terugkijkend schrik ik van mijn eigen houding. Hoewel ik toen nog een stuk minder ervaren was dan nu, had ik veel kritischer moeten nadenken over de situatie.
Het probleem is wat mij betreft helder: de journalistiek is niet goed omgegaan met de crisis. Ook in crisistijd is het van groot belang dat de journalistiek naar behoren functioneert. Want als de journalistiek haar eigen geloofwaardigheid te grabbel gooit door bij vlagen niets meer te zijn dan een doorgeefluik van de regering, is dat de bijl aan de wortel van onze democratie. De journalistiek als waakhond van de macht is in een democratie als de onze onmisbaar. Eén troost is dat we nu hiervan kunnen leren om bij een volgende crisis beter beslagen ten ijs te komen.
Bronvermeldingen
Containment Nu. (2020, June 14). Volkskrant-hoofdredacteur Pieter Klok weigert kritiek op coronastrategie [Video]. YouTube.
De Balie. (2022, December 6). Journalistiek in crisistijd.
Euronews. (2020, April 22). Analysis: Why are our politicians so popular during COVID-19 crisis? Euronews.
Holdert, M. (2022, February 11). Ministerie bemoeide zich met OMT-adviezen. NOS.
Kaashoek, P. (2021, March 18). Journalistiek in coronatijd: Van waardering naar wantrouwen / Villamedia.
Krouwel, A. (2021, November 1). COVID-19 en institutioneel vertrouwen. Vrije Universiteit Amsterdam.
Ministerie van Algemene Zaken. (2023, January 4). Ontwikkelingen coronavirus in 2020. Coronavirus Tijdlijn | Rijksoverheid.nl.
NU.nl. (2022, October 28). Lessen van corona: NU.nl kan kritischer en persoonlijker. NU.nl.
Ook onze eigen hoofdredacteur dacht dat het allemaal wel mee zou vallen met corona. (2020, December 18). Volkskrant.
“Pers en politici hebben tijdens coronacrisis niet kritisch genoeg gewerkt.” (2020, September 16). NPO Radio 1.
Van Praag, P., Brants, K., & De Vreese, C. (2010). Het wantrouwen tussen politici en journalisten. ResearchGate.
Vijf maanden coronaberichtgeving door de NOS – NPO Ombudsman. (n.d.). NPO Ombudsman.
Trouw(2022). Was de journalistiek tijdens corona te veel op de hand van de overheid, vragen publiek én media zich af. (2022, November 27). Trouw.